مترجم: زهرا هدایت منش
منبع:راسخون
 


هرجا که آب از زمین بجوشد، کویرهای بایر تبدیل به زمین‌های سرسبز و باغ‌های پربار می‌شوند. سال‌هاست که آبیاری مصنوعی را منبع پایان ناپذیر زندگی می‌دانند، ولی آبی که از درون لوله‌ها و کانال‌ها بر روی زمین جاری می‌شود، ممکن است زمین حاصل¬خیز را به موات تبدیل سازد. در اثر آبیاری بدون برنامه،کشت‌زارهای پربار و باغ‌ها تبدیل به نمک‌زار می‌شوند. برای نمونه، در مصر بیست سال پیش، اتمام ساختمان سد "اسوان" به عنوان معجزۀ تکنولوژی جشن گرفته ‌شد، اما پس از گذشت چند سال معلوم شد به جای این که محصول کشاورزی افزایش یابد، کاهش یافته است. دلیل آن آبیاری مصنوعی نبود. طغیان‌های فصلی، زمین کشاورزی راتبدیل به نمکزار بی¬حاصل نمودند.
غیر از درۀ رود نیل، جاهای دیگری نیز سراغ داریم که زمین حاصل‌خیز به نمک‌زار تبدیل شده‌است. در کالیفرنیای جنوبی نیز کشاورزان با سیاست یک طرفۀ آبیاری مبارزه می‌کنند. یکی از بزرگ‌ترین مناطق کشاورزی ایالات متحدۀ امریکا درحال تبدیل شدن به نمک‌زار است. کشاورزان مجبور شدند در دهۀ دوم قرن حاضر، 500000 هکتار زمین کشاورزی را رها کنند، زیرا زمین بر اثر آبیاری مداوم شور شده‌بود. سه دهه بعد 4000000هکتار زمین شوره‌زار شد و این مقدار، 27 درصد مساحت زمین‌های کشاورزی را شامل می‌شود.
قربانی بعدی نمک ممکن است درۀ رود فرات در ترکیه باشد. این دره با یک سد ذخیره‌ای عظیم و به کمک آبیاری مصنوعی باید به شکل یک انبار غله درآید. آبیاری و شور شدن زمین در بین‌النهرین ریشه‌ای کهن دارد. امروزه کشت‌زلرهای درجه یک تبدیل به کویر شده‌اند. در اطراف بابل باستان تراکم نمک زمین به بیش از 5درصد می‌رسد. علت این امر این است که اساس تمدن‌های پیشرفتهصور و بابل و همچنین اینکاهاو آزتکها در امریکای لاتین بر آبیاری زمین بنا شده بود.
باستان¬شناسان علت انقراض این تمدن‌های باستانی را تنها هجوم و حملات قوای بیگانه نمی‌دانند. اغلب شور شدن زمین‌های کشاورزی به وسیلۀ آبیاری، آغازی بر پایان آن‌ها بوده است. در گذشته نیز شاورزان آبی و شور شدن زمین دو روی یک سکه بوده‌اند.
در سال 1980، در نتیجه پژوهش‌های مؤسسه همکاری‌های فنی آلمان (GTZ)، مسئله همه¬گیر بودن شور شدن زمین در سراسر جهان ثابت شده‌است.3/6 درصد از مساحت کل کشورهای درحال توسعه به شکل‌های گوناگون تبدیل به شوره‌زار شده‌است. در واقع، این گفته بدان معنی است که بر روی 4/18 درصد زمین‌ها و چمن‌زارهای این کشورها یا اصلا گیاه رشد نمی‌کند یا به سختی رشد می‌کند.
در درۀ رود نیل، بهتر از جاهای دیگر علل و عوامل عدم بار دهی زمین مورد تحقیق قرار گرفته‌است. در سال 1983 "فواد ن. ابراهیم" (استاد جغرافی در مصر) علت کاهش کیفیت خاک را قلیایی شدن خاک و مانداب گردیدن آن دانست.
در اثر آبیاری مداوم، سطح اب‌های زیر زمینی از 3متر به5/1 متر رسیده‌است. آب با این ارتفاع کم همراه با نمک‌های محلول در آن، به سطح زمین راه پیدا کرده تبخیر می‌شود. آنچه باقی می‌ماند قشر ضخیمی از نمک است. تنها در یک آبیاری حدود 35 تن نمک در هکتار برخاک اضافه می‌شود. بنابر پژوهش‌های موسسه همکاری‌های فنی آلمان، آبیاری با آّ‌ب¬های زیر زمینی حاوی نمک رودخانه یا دریا عامل اصلی این پدیده است. انتقال نمک به وسیلۀ هوا نیز به این مسئله افزوده می‌شود. گردباد و طوفان در مناطق کویری غالبا مقدار فراوانی نمک به هوا منتقل می‌کنند.
در مناطق پرباران، بارندگی زیاد مانع از شور شدن زمین می‌شود. آب باران در حین نفوذ در زمین، نمک‌ها را با خود می‌شوید. در مناطق خشک، باران‌های موسمی فقط نمک‌ها را به لایه‌های پایین‌تر خاک منتقل می‌کند و تراکم نمک در آنجا افزایش می‌یابد. در فصول خشک، آب بر اساس "خاصیت مویینگی خاک" بالا آمده و تبخیر می‌شود و بدین وسیله نمک را ب خود به لایه‌هایی که ریشه گیاه در آنجا رشد می‌کند می‌آورد و در زمین باعث پیدایش لایه‌های نمک شده و در سطح زمین نیز نمک سفید شکفته می‌شود. تراکم نمک حتی به میزان کم هم زمین را نمک‌زار می‌سازد. حتی اگر ریشه‌ها در آب هم قرار داشته باشند باز نیروی مکش سلول‌های گیاهی بدان حد نیست که از محلول نمکی زمین، آب حیات بخش را بیرون بکشد. برای جلوگیری از شور شدن زمین نسخۀ مسجلی وجود ندارد ولی بسیاری از گروه‌های پژهشی در جستجوی شیوه‌های جدید آبیاری هستند. روش مشترک همۀ این‌ها این است که با آبیاری زیاد و هدف‌دار، نمک زمین را از میان بردارند.
پروفسور الیسون از دانشگاه هوهن‌هایم، معتقد است که سبکه زهکشی کارآمد، جزئی از آبیاری صحیح به‌شمار می‌آید. کارشناسان کشاورزی در موسسۀ کشاورزی مناطق استوایی و جنوب استوا بر این باورند که در شرایط مناسب، حتی یک یا دو بارندگی شدید برای شستن نمک‌های زمین کافی است، اما آدمی نمی‌تواند تنها براین پدیده تکیه کند. بدین جهت کارشناسان، توصیه می‌کنند برای شستشو، مقداری آب علاوه بر آب مصرفی گیاه به زمین بدهند. این آب اضافی باعث می‌شود که نمک در زمین متراکم نشود. کارایی این پیشنهاد در گرو این است که آب اضافی با لوله‌های زهکشی یا کانال خارج شود تا سطح آب‌های زیر زمینی بالا نیاید. مطابق نظر موسسه همکاری‌های فنی آلمان، تنها یک سفره زیرزمینی عمیق کافی نیست. تجربه نشان داده ‌است که ممکن است به دنبال آبیاری و از دست دادن آب، سطح آب یک سفره زیرزمینی در عمق 20 متر ی به مرحلۀ خطرناکی برسد.
استفاده از پمپ، استراتژی جدیدی به منظور زهکشی است. در دره امپریال ایالات متحدۀ آمریکا لوله‌های زهکشی با کمک لیزر نصب می‌شود. در استرالیا از طریق آبیاری قطره‌ای و کانالی آزمایش‌هایی انجام می‌شود. شستشوی نمک خاک با آب کم نمک تازمانی قابل اجراست که ساختمان شیمیایی خاک حفظ شده باشد. بر اثر شور شدن زمین، یون‌های مثبت سدیم جای یون‌های مثبت منیزیم و کلسیم در سطح ذرات خاک را اشغال می‌کنند و آن‌ها را بیرون می‌رانند. یون‌های سدیم به گونه‌ای بر سطح ذرات خاک می‌چسبند که دیگر به‌وسیلۀ آب قابل شستشو نیستند. برای حل کردن آن‌ها باید نخست نسبت جذب یون در سطح ذرات خاک را تغییر داد. به گفتۀ الیسون، این امر با افزودن گچ به خاک امکان‌پذیر ایست. ولی بعضی اوقات این کار هم کفایت نمی‌کند. الیسون مثالی از کالیفرنیا می‌زند. در آنجا دیگر گچ هم برای اصلاح زمین اشباع شده از نمک سدیم کارساز نبود. در هنگام آبیاری ذرات خاک به هم می¬چسبیدند و امکان عبور آب نبود به‌طوری‌که ارتفاع آب تجمع یافته به نیم متر می‌رسید، ولی در اینجا هم یک راه حل پیدا شد. اکنون صاحب مزرعه ماهی پرورش می‌دهد.